Các nhà đầu tư và nhà kinh tế luôn tìm cách hiểu rõ hơn về cách thị trường tài chính và tiêu dùng vận hành, cũng như lý do con người đưa ra những lựa chọn kinh tế. Rốt cuộc, câu hỏi vì sao một người mua lại chọn sản phẩm này thay vì sản phẩm kia có thể mang giá trị lớn về mặt lợi nhuận.
Một khung lý thuyết để lý giải thị trường là lý thuyết bàn tay vô hình – ý tưởng của Adam Smith mô tả những lực lượng ẩn, xuất phát từ lợi ích cá nhân, đứng sau các quyết định kinh tế của con người.
Định nghĩa bàn tay vô hình
“Bàn tay vô hình” là khái niệm cho rằng: con người hành động vì lợi ích riêng, nhưng bất chấp động cơ cá nhân, họ lại vô tình mang lại lợi ích cho thị trường và toàn bộ nền kinh tế. Nói cách khác, xã hội được “bàn tay vô hình” dẫn dắt đến những lựa chọn tối ưu, chứ không phải do một bộ quy định hữu hình áp đặt.
Lý thuyết này thường được dùng làm nền tảng để bảo vệ ý tưởng thị trường tự do, mặc dù một số nhà nghiên cứu cho rằng khái niệm này thường bị diễn giải sai ngữ cảnh.
Nguồn gốc khái niệm
Khái niệm “bàn tay vô hình” thường được gắn với Adam Smith, khi cụm từ này xuất hiện trong tác phẩm The Theory of Moral Sentiments (1759) và sau đó trong The Wealth of Nations (1776).
Tiến sĩ Michael Edesess chia sẻ: “Ví dụ hay nhất về cách vận hành của khái niệm này được chính Smith nêu trong The Wealth of Nations: Không phải từ lòng tốt của người bán thịt, người nấu bia, hay người làm bánh mà chúng ta có đồ ăn, mà là từ sự quan tâm của họ đến lợi ích bản thân. Bằng cách hướng ngành công nghiệp theo cách tạo ra sản phẩm có giá trị lớn nhất, con người chỉ nhằm mục đích đạt lợi ích riêng; nhưng như trong nhiều trường hợp khác, con người được dẫn dắt bởi một bàn tay vô hình để thúc đẩy một mục tiêu mà anh ta không hề có ý định từ đầu.” Theo đó, tham lam là tốt, nếu ai cũng tham lam và làm tốt việc của mình thì xã hội sẽ phát triển.
Đây là hai câu trích dẫn nổi tiếng nhất từ cuốn sách dài của Smith: “Smith cho rằng con người hành động dựa trên lợi ích riêng, không nhằm mục đích phục vụ người khác, nhưng điều đó vẫn có thể tạo ra những kết quả tích cực và bất ngờ cho xã hội.
Edesess giải thích: “Nói cách khác, Smith muốn nói rằng: chỉ bằng việc theo đuổi lợi ích riêng và trao đổi với nhau, người bán thịt, người nấu bia và người làm bánh đã vô tình giúp nhau tạo ra đồ ăn.”
Tuy nhiên, Smith không hẳn là người ủng hộ chủ nghĩa tư bản tự do hoàn toàn không kiểm soát, cũng không đồng tình rằng doanh nghiệp có thể hành xử phi đạo đức. Ngày nay, khái niệm này thường bị dùng như lập luận để ủng hộ việc để thị trường tự điều chỉnh mà không có sự can thiệp của chính phủ.
Cách bàn tay vô hình vận hành
Khái niệm này dựa trên ý tưởng về thị trường tự do, cho rằng nó có lợi cho người tiêu dùng bằng cách tạo ra cân bằng cung – cầu nhờ việc con người theo đuổi lợi ích cá nhân. Theo lý thuyết, khi con người hành động vì lợi ích riêng, họ sẽ tạo ra cung – cầu và hiệu quả thị trường, từ đó mang lại kết quả tích cực cho toàn bộ nền kinh tế. Nếu không có sự can thiệp của chính phủ, thị trường sẽ tự vận hành dựa trên sở thích và hành vi của người tiêu dùng.
Lợi ích cá nhân và hiệu quả thị trường
Những người ủng hộ lý thuyết cho rằng khi cá nhân hành động vì lợi ích riêng, điều đó sẽ tự nhiên dẫn đến hiệu quả thị trường.
Ví dụ: Nếu một hãng xe sản xuất nhiều minivan hơn mức bán được, lợi ích của họ (tối đa hóa lợi nhuận) sẽ khiến họ giảm giá hoặc sản xuất ít đi, và có thể chuyển sang sản xuất sedan – loại xe mà khách hàng ưa chuộng hơn. Chính phủ không cần phải chỉ định hãng này phải sản xuất bao nhiêu loại xe, vì đã có một lực lượng vô hình điều chỉnh – đó chính là bàn tay vô hình.
Khái niệm này gắn liền với kinh tế học laissez-faire – cho rằng sự can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế nên ở mức tối thiểu. Theo đó, hành vi vì lợi ích riêng sẽ tạo ra cung – cầu, thúc đẩy cạnh tranh và một thị trường năng động.
Edesess nói: “Lý thuyết bàn tay vô hình của Smith cho thấy việc phân phối tối ưu hàng hóa và dịch vụ giữa nhiều nhà sản xuất và người tiêu dùng có thể đạt được mà không cần ‘bàn tay hữu hình’ nào dẫn dắt. Thực tế, một bàn tay hữu hình can thiệp như áp đặt giá cả có thể khiến kết quả trở nên kém tối ưu. Sai lầm này đã được chứng minh rõ trong thời Liên Xô.”
Tuy nhiên, cũng có thể lập luận rằng bàn tay vô hình không phải lúc nào cũng dẫn tới hiệu quả tối ưu. Ví dụ: độc quyền có thể hình thành do may mắn hoặc thủ đoạn, và khi đó doanh nghiệp độc quyền có thể ấn định giá cao phi cạnh tranh. Ngay cả khi người tiêu dùng không muốn trả, rào cản gia nhập ngành quá cao khiến không có đối thủ mới, buộc khách hàng phải trả giá đắt hoặc không mua.
Ví dụ về bàn tay vô hình
Về lý thuyết, bàn tay vô hình tạo ra một thị trường tự do, khuyến khích cạnh tranh và mang lại lợi ích cho tất cả mọi người. Nicholas B. Creel, phó giáo sư luật và kế toán tại Đại học Georgia College & State University, cho biết: “Trái ngược với bàn tay vô hình, ‘bàn tay nặng nề’ của chính phủ muốn chỉ định cái gì tốt nhất cho người khác sẽ ít hiệu quả hơn nhiều so với những gì cá nhân tự quyết định cho chính mình.”
Ông giải thích: “Ví dụ, một chủ doanh nghiệp, chỉ để làm giàu cho bản thân, có thể bán một sản phẩm chất lượng cao hơn và giá rẻ hơn so với đối thủ. Họ không làm điều này vì người tiêu dùng, mà vì muốn thu hút khách hàng. Nhưng kết quả là mọi người đều được lợi, người tiêu dùng mua hàng tốt hơn, thị trường vận hành hiệu quả hơn, doanh nghiệp tồn tại được.”
Một ví dụ cụ thể hơn: công ty giao đồ ăn vì lợi nhuận có thể hợp tác với nhà hàng để cải thiện hiệu quả, giảm chi phí giao hàng. Họ có động lực giữ cho nhà hàng hoạt động ổn định, bởi nhiều lựa chọn với giá rẻ sẽ khiến nền tảng hấp dẫn hơn cho khách hàng. Đây là một tình huống “ba bên cùng thắng”: công ty – nhà hàng – khách hàng đều hưởng lợi nhờ bàn tay vô hình.
Những hệ quả ngoài ý muốn
Nhiều người cho rằng bàn tay vô hình đúng trong nhiều trường hợp, nhưng cũng có những hạn chế. Giả định người tiêu dùng lý trí: Lý thuyết cho rằng con người luôn hợp lý khi quyết định kinh tế. Thực tế, chúng ta thường bị chi phối bởi cảm xúc hay nhu cầu nhất thời – ví dụ đi chợ khi đói có thể mua nhiều hơn mức cần. Điều này làm khó dự báo nhu cầu và có thể gây thừa hoặc thiếu sản xuất.
Lòng tham và thực tiễn khai thác: Một số doanh nghiệp có thể lợi dụng khái niệm “lợi ích cá nhân” để biện minh cho hành vi tham lam. Quảng cáo hiệu quả có thể khiến người tiêu dùng mua nhiều hơn mức cần, tạo ra những quyết định tồi và gây mất ổn định kinh tế. Hoặc người tiêu dùng có thể mua sản phẩm gây hại cho môi trường mà không nhận ra rằng điều đó đe dọa lợi ích lâu dài của chính họ. Đến khi vấn đề như biến đổi khí hậu trở nên nghiêm trọng, thị trường có thể không còn khả năng “tự điều chỉnh”.
Nick Thorsch, nhà sáng lập nền tảng Share2Seed, cho rằng: “Bàn tay vô hình thúc đẩy lợi ích cá nhân và cạnh tranh. Nghe thì hay, nhưng trên thực tế, điều này không tốt, vì người tiêu dùng thường hành xử phi lý trí, bốc đồng, thiếu thông tin và không quan tâm tới lợi ích chung.”
Bàn tay vô hình và sự can thiệp của chính phủ
Mặc dù lý thuyết của Smith vẫn còn liên quan ngày nay, nhưng những sự kiện như khủng hoảng tài chính 2008, đại dịch Covid-19, hay cơn sốt tiền mã hóa đã làm dấy lên tranh luận: Nếu để mặc thị trường, liệu người tiêu dùng có tạo ra kết quả tốt nhất cho nền kinh tế? Hay điều đó sẽ dẫn đến lòng tham và sụp đổ?
Một số người tin rằng thị trường nên được để yên, trong khi những người khác cho rằng chính phủ phải điều tiết để tránh hệ quả ngoài ý muốn. Ví dụ: quy định môi trường có thể cần thiết để ngăn doanh nghiệp hủy hoại tài nguyên chung, trong khi người khác tin rằng nếu cần thì thị trường sẽ tự tìm ra giải pháp.
Cũng có thể áp dụng mô hình kết hợp: vừa có bàn tay vô hình, vừa có sự điều tiết. Ví dụ, sau khủng hoảng 2008, các ngân hàng buộc phải tuân thủ yêu cầu thanh khoản nhất định. Chính phủ không cấm ngân hàng tư nhân hoạt động, nhưng các quy định này giảm nguy cơ một số quyết định sai lầm hoặc quá rủi ro có thể gây ra sụp đổ toàn hệ thống.